علی سامی از چهرههای نام آشنای باستانشناسی ایران است که نامش با کاوشهای باستانشناسی او در پاسارگاد و تختجمشید چنان گره خورده که سخت بتوان بدون رجوع به آثار و دسترنج سالها کاوش و بررسیهای عالمانۀ او در این محوطههای باستانی باارزش، درباره ایشان سخن گفت و نگاشت.
سامی که در سال ۱۲۸۹ شمسی زاده شده بود، پس از طی مدارج تحصیلی در سال ۱۳۰۸ به عضویت آموزش و پرورش درآمد و تا تصدی دانشسرای مقدماتی نیز ترقی داشت. پس از مدتی به وزارت فرهنگ وارد گشت و از سال ۱۳۱۵ شمسی به مرمت ابنیه تاریخی شیراز همت گماشت و مشغول گشت. در سال ۱۳۱۸ کاوشهای پاسارگاد و تپههای پیشا تاریخی مردوشت را آغاز نمود که این حال تا سال ۱۳۳۶ دوام داشت و ماحصل فعالیتهای او در پاسارگاد انتشار دو مجلد کتاب مهم بود که از آن میان «پاسارگاد یا قدیمیترین پایتخت ایران» به توضیح و بررسی کاوشهای ۱۲ ساله بنگاه تختجمشید، پاسارگاد و تپههای پیشاتاریخی مردوشت اختصاص داشت.
سامی مقارن ایام فعالیت در پاسارگاد متصدی پست در تختجمشید نیز بود و این دوران تصدی و خدمت طولانی مدت او در تختجمشید، از یکسو دورانی بود از کاوشها و بررسیهای نو در تختجمشید که منجر به کشف آثار نهفته زیادی از کاخهای متعدد این بنای وسیع و باارزش گردید و جز آن آثار مهمی که در پایین صفحه تختجمشید نیز قرار داشتند از دل خاک بیرون آمدند و از سویی دیگر حفظ هر آنچه از نیاکان ما برجای مانده بود و بهدست میآمد. چراکه همت سامی تنها محدود به کشف آثار نبود و او در حفظ این مواریث گرانبهای کهن، اهتمامی صد چندان مصروف میداشت. او در مجلد چهارم از گزارشهای باستانشناسی خود در سال ۱۳۳۸، به فعالیتهای هشت سالهاش در تختجمشید نیز پرداخت و گزارش کاوشهای خویش را منتشر ساخت.
سامی در طول حیات خویش بیش از ۳۰ مجلد کتاب نگاشت و مقالات و یادداشتهای متعددی نیز به دست او صورت انتشار یافتند و عمر گرانمایه خویش را در راه شناخت و آگاهی از ایران کهن مصروف داشت. از میان آثار او آنانکه امروز بیش از همه نامدار و مشهورند، یکی کتاب «تمدن هخامنشی» است و دیگری «تمدن ساسانی» که هر اثر در دو مجلد طبع و نشر یافته است. علیرغم آنکه سالها از انتشار این دو اثر میگذرد اما تورق و مطالعه این مؤلفات، دقت نظر و ژرفاندیشی علی سامی و رنجی را که به جهت نگارش این آثار متحمل شده است را بر خوانندهای خویش آشکار میسازند. دلبستگی که خود سلمی، بهتر از هرکسی در خاطرات خویش که تحت عنوان «روزها و یادها» تحریر داشته بدانها پرداخته است و این تحریرات روزانه، بهخوبی بیانگر ظرافتهای ناپیدای روحیات شخصیتی هستند، که عمر ذی قیمت خویش را به پای فرهنگ، تاریخ و تمدن کهن ایران زمین نهاد.
نویسنده: علیرضا خزایی